Hearts en minds winnen, daar gaat het bij operaties tegenwoordig om. Die wint men echter niet alleen met veiligheid en het tonen van goede bedoelingen. Zonder gerichte beïnvloeding van die hearts en minds, het domein van de psychologische operaties, is de kans op succes gering.
De huidige operaties waarbij Nederlandse militairen worden ingezet, verschillen enorm van die men voor ogen had tijdens de Koude Oorlog. Toen moest ter verdediging van het grondgebied van de NAVO-lidstaten, zoveel mogelijk militair materieel en personeel van de tegenstander vernietigd worden. Een overwinning zou bestaan uit het behoud van het NAVO-grondgebied en, na vernietiging van de militaire macht van de tegenstander, een militair overwicht dat ook voor de toekomst garanties bood. Er was niet veel interesse in psychologische beïnvloeding van de bevolking. Tegenwoordig moeten onze militairen partijen uit elkaar te houden en zorgen voor veiligheid, zodat een land of streek uit een crisissituatie kan komen. De end state van deze operaties is in de meeste gevallen een situatie waarin de lokale overheden het bestuur en de verdere opbouw van hun gebied weer grotendeels zelf aan kunnen. Dat daar gevechtsoperaties aan te pas kunnen komen, is inmiddels wel duidelijk. Duidelijk is echter ook dat voor het bereiken van de end state de lokale bevolking de belangrijkste factor van invloed is. Die moet niet alleen de bemensing leveren van de overheid maar diezelfde overheid ook (gaan) vertrouwen. Ook onze militairen hebben in eerdere fasen van de operatie de steun en het vertrouwen van de bevolking nodig. Als wij de lokale bevolking niet kunnen overtuigen dat ons optreden zal leiden tot een betere toekomst voor zichzelf, komt de end state van onze operatie in gevaar.
Betrouwbaarheid: Psychologische Operaties, of kortweg PSYOPS, ondersteunen de commandant bij de beïnvloeding van de mensen in het operatiegebied. Met PSYOPS probeert hij hen te bewegen zich te gaan gedragen op een manier die goed is voor de operatie. Daarbij richt hij zich grofweg op drie doelgroepen: hij probeert de wil van de (mogelijke) tegenstander te verzwakken, de steun van vriendelijke gezinde groepen te vergroten en twijfelende groepen over te halen hun steun alsnog aan de operatie te geven. Betrouwbaarheid is hierbij een sleutelwoord. Men moet er op kunnen vertrouwen dat alle informatie die door PSYOPS wordt verspreid, waar is. Het maakt wel gebruik van dezelfde methoden die ook reclamebureaus of de Rijksvoorlichtingsdienst ‘thuis’ toepassen, maar wordt alleen ingezet in missiegebieden. De eigen bevolking, eigen troepen of die van partners en de (inter)nationale media zijn voor PSYOPS verboden terrein.
PSYOPS Support Element: Volgens de NAVO-doctrine is op het tactische[1] niveau een PSYOPS Support Element (PSE) ingedeeld. De grootte van zo’n PSE hangt af van het niveau, de operatie en de beschikbare middelen, maar een aantal elementen zit er altijd in. Een PSE heeft een commandant die vaak ook op treedt als speciale stafofficier PSYOPS voor de te ondersteunen commandant. Hij verzorgt de inbreng van PSYOPS in het operationeel besluitvormingsproces en geeft advies aan de commandant over de psychologische aspecten van de operatie. Daarbij gaat het niet alleen om specifieke PSYOPS-plannen, maar ook om adviezen over het gedrag en optreden van onze troepen (Presence, Posture and Profile), en verwachte psychologische effecten van onze activiteiten. De commandant van een PSE is bovendien bij uitstek geschikt om een belangrijke rol te spelen bij de planning en uitvoering van contacten met lokale leiders (Key Leader Engagement).
Het PSYOPS-Ops/Plans element ondersteunt de commandant PSE bij het vertalen van de PSYOPS plannen van de hogere niveaus naar de lokale situatie. Het plant concrete PSYOPS activiteiten op basis van de operatielijnen van de te ondersteunen commandant en gericht op de opgedragen doelstellingen en de desired effects. De doelgroepanalyse sectie verzamelt alle beschikbare psychologisch relevante informatie over de lokale bevolking. Daarbij valt te denken aan de cultuur, de economische situatie, loyaliteit, angsten, de bereikbaarheid en de houding tegenover de autoriteiten. Uit deze informatie en inlichtingen worden de manieren afgeleid waarop (een deel van) de lokale bevolking moet worden benaderd om hen te kunnen overtuigen het gewenste gedrag te gaan vertonen. De volgende vragen komen hierbij onder meer aan de orde. Welke boodschap zal aanslaan? Hoe moet die boodschap worden verpakt? Gaan we drukwerk, radio, gesprekken, een militaire manoeuvre of een combinatie daarvan gebruiken als communicatiemiddel? Wanneer gaan we de boodschap verspreiden? Hoe vaak? Hoe gaan we het succes van de PSYOPS activiteit meten? [2]Één of meerdere productontwikkelingsgroepen(drukwerk, radio, TV, internet) zetten de uitkomsten van de doelgroepanalyse om in concrete productvoorstellen. Pas na een uitgebreid goedkeuringsproces en na pre tests worden die voorstellen in productie genomen en verspreid.
De Tactical PSYOPS Teams (TPT) van een PSE nemen een deel van de productverspreiding voor hun rekening. Een TPT bestaat in de regel uit twee luidsprekervoertuigen met een bemanning van vijf personen: een commandant/TPT-specialist, een plaatsvervangend commandant/ TPT-specialist, twee chauffeurs en een militaire tolk. Hun belangrijkste taak is het uitvoeren van face-to-face activiteiten om van de lokale bevolking informatie te krijgen over hun angsten, behoeften en de fysieke en mentale bereikbaarheid van specifieke doelgroepen. Hierbij zijn TPT’s zelf ook een soort PSYOPS product. Zij zijn getraind in cultureel correct communiceren met de lokale bevolking en daarmee een soort van visitekaartje van onze troepen. Andere taken van een TPT zijn het uitvoeren van luidsprekeractiviteiten, het doen van pre- en post tests van PSYOPS producten, het verzamelen van informatie over de (effectiviteit van) psychologische activiteiten van andere partijen en, zoals gezegd, het verspreiden van PSYOPS producten.
Bekende methoden: De vorm van beïnvloeding die een PSE gebruikt, zien we dagelijks om ons heen. Het bedrijfsleven geeft miljarden uit om aandacht te vragen voor hun producten of diensten. Hoeveel reclamefolders vallen er elke week bij u in de bus? Hoeveel reclameblokken ziet en hoort u langskomen op radio en televisie? Elk communicatiemiddel wordt gebruikt: pop-ups en banners op het Internet, SMS-jes op de mobiele telefoon, reclamevliegtuigjes, wandelende reclameborden enz. En allemaal proberen zij uw aandacht te krijgen en vast te houden om u over te halen de aangeprezen producten of diensten aan te schaffen. Ook de overheid doet hieraan mee. Iedereen kent immers de ‘Postbus 51’-spotjes. Zij informeren (‘Huursubsidie kunt u aanvragen bij …’) of proberen u over te halen bepaald gedrag te vertonen (‘Ook u kunt een bijdrage leveren aan de veiligheid. Let op verdachte pakketjes en achtergelaten bagage. Meld verdachte activiteiten.’). Iedereen ziet de ‘Bob’-borden langs de weg die u proberen te overtuigen alcoholgebruik en deelname aan het verkeer niet te combineren. En in verkiezingstijden verrijzen overal de aanplakborden met de boodschappen van de politieke partijen en de hoofden van hun lijsttrekkers, in een poging uw stem te winnen.
Toepassingen: Zowel in Bosnië en Kosovo als in Afghanistan brengt PSYOPS kranten en tijdschriften uit. Omdat de informatie hierin vanaf het begin interessant en betrouwbaar is geweest, is voor de lokale bevolking een aantrekkelijke en geloofwaardige informatiebron geschapen. Naast de informatie waar de bevolking behoefte aan heeft, wordt ook nieuws verspreid dat de nationale overheden en de militaire organisatie graag willen uitdragen. ‘Goednieuws berichten’ zoals voortgang in het proces van staatsvorming, successen tegen opstandelingen en individuele gevallen van een beter leven door het slaan van een waterput, het schenken van landbouwgereedschap of een lening om een bedrijfje op te zetten, maken hier een vast onderdeel van uit.
In alle operatiegebieden is zo nu en dan sprake van calamiteiten en geruchten. Omdat een PSE in bijna alle gevallen beschikt over eigen productiecapaciteiten, kan bij geruchten en calamiteiten (bijvoorbeeld verkeersongelukken, collateral damage bij gevechtsacties) direct worden gereageerd door de juiste informatie te verspreiden. In het ideale geval gebeurt dat door de TPT’s die bekend zijn met de omgeving van de calamiteit omdat zij bij eerdere activiteiten het vertrouwen van de bevolking hebben gewonnen. Door hun gesprekken en het uitdelen van drukwerkproducten, kan escalatie worden voorkomen. De bevolking kan er immers op vertrouwen dat de leden van het TPT de juiste versie van de gebeurtenissen geven. Als een PSE beschikt over eigen radio-omroepcapaciteiten, kunnen de TPT’s worden ondersteund met radioboodschappen.
Bij alle missies komt er een moment dat onze troepen het operatiegebied binnentrekken. PSYOPS heeft dat moment lang van tevoren voorbereid door voor de lokale bevolking een introductiecampagne over onze troepen te voeren. Wie we zijn, waar we vandaan komen, wat we komen doen, welke voertuigen we gebruiken, hoe de lokale bevolking zich het best kan gedragen als er een colonne aankomt, hoe ze met vragen bij ons kunnen aankloppen, het zijn maar enkele elementen uit die introductiecampagne.
Deze wijze van informeren beperkt zich niet tot de introductie van eigen troepen. Om verwarring, mogelijke burgerslachtoffers en ander onheil te vermijden, ondersteunt PSYOPS bijvoorbeeld in Uruzgan search operaties door de bevolking vooraf te informeren dat er een zoekactie staat te gebeuren, hoe die in zijn werk zal gaan en wat er van hen wordt verwacht. De actie wordt ondersteund door luidsprekeractiviteiten.
Richting tegenstander: Operatie Medusa in Zuid Afghanistan in 2006 is een voorbeeld van de rol die PSYOPS kan spelen bij acties tegen een tegenstander. Als voorbereiding op de operatie werden PSYOPS activiteiten gebruikt om de lokale bevolking te scheiden van de strijders en om de structuren van de tegenstander in kaart te brengen. Tijdens de operatie voerde PSYOPS voortdurend luidsprekeractiviteiten uit. Met luide hardrock muziek, nabootsing van geluiden van helikopters, artillerie, vuurgevechten en met oproepen tot overgave werd de tegenstander uit balans gebracht en gehouden. De muziek en de geluidseffecten werden afgestemd met echt artillerievuur en close air support om hem constant in paniek te houden. Hij kreeg geen rust. Daardoor raakte hij verzwakt en ongevoelig voor de geluidsomgeving. Toen de aanval daadwerkelijk werd ingezet, maskeerde het geluid van de luidsprekers de verplaatsing van onze voertuigen. De tegenstander was zo lang blootgesteld aan geluiden dat hij niet in de gaten had dat er nu wel verplaatsingen plaatsvonden. De verassing was compleet. Na de operatie werden TPT’s het gebied ingestuurd om de bevolking van informatie te voorzien.
Bescheiden begin: In Nederland is een bescheiden begin gemaakt met de PSYOPS ondersteuning van eigen troepen tijdens de SFIR-missie (Irak). De toen nog brigadegeneraal Van Loon heeft vervolgens een extra zetje gegeven door om PSYOPS ondersteuning van zijn NRF-missie te vragen. Er kwam materieel en het Commando Luchtdoelartillerie (CoLua) van de Landmacht stelde personeel ter beschikking. Dat personeel is toen opgeleid in Duitsland, Engeland en België en nam deel aan de NRF-oefeningen.
Toen bleek dat het Nederlands Provincial Reconstruction Team (PRT) in Noord Afghanistan ook behoefte had aan PSYOPS capaciteit, is het opgeleide en getrainde personeel naar Baghlan gestuurd. Sinds dat moment is een PSE een vast onderdeel van onze missieorganisatie.
Het Kenniscentrum van het Defensie Inlichtingen en Veiligheidsinstituut (DIVI) treedt vanaf het begin op als materiedeskundige voor de gehele Nederlandse krijgsmacht. De ontwikkeling van een Nederlandse PSYOPS capaciteit staat niet stil. Er is bij het DIVI een Opleidings- en Trainingsrichting PSYOPS gevormd, die een steeds groter deel van het benodigde PSYOPS personeel opleidt. Er komen stafofficieren PSYOPS bij de brigades van de Landmacht en bij NL MARFOR, er lopen materieelverwervingsprocessen voor PSYOPS en er wordt geschreven aan een beleidskader. We zijn op de goede weg, maar …
Verdere professionalisering: De overheid en het bedrijfsleven huren professionals in om hun marketingactiviteiten uit te voeren. Dat doen ze niet zomaar. Om beïnvloedingsactiviteiten goed te kunnen uitvoeren, moet het betrokken personeel begrijpen waarom een doelgroep dingen doet, denkt, zegt en voelt. In onze eigen omgeving is dat al ingewikkeld. Om in een vreemde cultuur een verandering in houding en gedrag te bewerkstelligen, moeten de leden van een PSE niet alleen kennis hebben van de grondbeginselen van het menselijk denken en de specifieke culturele kleuring daarvan, maar ook de ervaring en het inlevingsvermogen die essentieel zijn voor het succesvol plannen en uitvoeren van beïnvloedingsactiviteiten. PSYOPS is dus een ingewikkelde bezigheid.
Het CoLua levert op basis van neventaak personeel voor alle PSYOPS functies in het operatiegebied. Als ‘PSYOP’er’ heb je bepaalde eigenschappen nodig: communicatieve vaardigheden en inlevingsvermogen zijn daarvan de belangrijkste. Er is echter nauwelijks ruimte voor selectie op geschiktheid. Het CoLua heeft immers luchtverdediging als hoofdtaak. Vervolgens is er een lange periode van opleiding en training nodig om goed te kunnen functioneren. Even een handboek lezen is niet genoeg.We mogen dus niet verwachten dat het CoLua personeel, na een relatief korte opleiding en training, dezelfde effecten kan bereiken die andere landen bereiken na jaren van opleiding. Laat geen misverstand bestaan over de waardering voor de inspanningen en de activiteiten van het huidige Nederlandse PSYOPS-personeel! Zij doen in de operatiegebieden hun uiterste best en bereiken de limieten van het haalbare onder de huidige omstandigheden.
Verdere professionalisering van de Nederlandse PSYOPS capaciteit is echter noodzakelijk. Bijna alle NAVO-partners zijn ons hierin al voorgegaan. Ik ben me bewust van de functieplafonds en andere argumenten, maar als onze krijgsmacht blijft deelnemen aan de huidige soort missies, dan moeten er keuzes worden gemaakt. Het belang van PSYOPS, ook in het kader van Force Protection, vraagt om een professionele organisatie.
[1] PSYOPS-activiteiten op het tactische niveau baseren zich op richtlijnen van de hogere niveaus. De hogere niveaus (SHAPE, de JFCs) worden in dit artikel niet besproken.
[2] Een PSE is niet de enige eenheid die boodschappen uitstuurt. Alle militaire (en civiele) activiteiten in een operatiegebied dragen, bewust of onbewust, boodschappen uit. Boven al deze boodschappen staat de Information Operations (Info Ops) officier, die ervoor moet waken dat alle boodschappen die we uitzenden tijdens een missie met elkaar kloppen en in lijn zijn met de opdracht van de commandant.
